Người dân xứ muối hiền hòa
Bạc Liêu công tử đồn xa đồn gần
Vườn Chim, biển Nhãn, chợ Lồng
Cầu Quay vẫn đó, chùa Ông Bổn còn
Trường Tương Lai ở bên sông
Trường Công Lập ở theo đường bờ sông
Vang danh hủ tíu, cháo lòng
Bún nước lèo nổi tiếng ngon vô cùng
Giựt giàn Tháng Bảy Vu Lan
Cúng cô hồn để làm ăn phát tài
Ruộng đồng thẳng cánh cò bay
Thương hồ tụ lại Giá Rai, Hộ Phòng
Ai về xứ Bạc qua sông
Năm Căn còn nhớ, Xóm Làng còn thương?
Tha hương quê quán vấn vương
Ai về cho gởi nỗi buồn nhớ quê.
(“Nhớ Về Xứ Bạc,” 6 tháng 3, 2014)
Nhớ về Bạc Liêu, nhắc đến Bạc Liêu, tôi chưa nghe ai nói đến những người bán hàng rong cất tiếng rao lanh lảnh giữa buổi trưa buồn trên hè phố, hoặc những quang gánh đặt bán cố định nơi góc đường nào đó quanh phố chợ Bạc Liêu. Tôi thường hay kể cho những người bạn tò mò về Bạc Liêu nhỏ bé của tôi nghe về những nhân vật bán hàng rong bằng trí nhớ ghi nhận từ thơ ấu lúc còn thời bình sống yên ấm tại đất Bạc, vẫn còn in sâu đậm theo tuổi tác chồng chất ly hương.
Chợ Nổi Ngã Năm, Bạc Liêu. Hình minh họa. (Hình: Dân Huỳnh/Người Việt)
Đối với tôi, những nhân vật ấy gần như là “truyền kỳ,” gần như những “chuyện cổ tích” bất diệt trong tâm hồn mỗi khi bơi ngược ký ức thả hồn bâng khuâng nhớ về một thời thơ dại hoa mộng, hàng bánh, xóm giềng. Năm nay, nhân dịp Xuân về, nhớ lại một thời đã sinh ra và lớn lên trên đất Bạc Liêu hiền hòa, tôi ghi lại một số nhân vật truyền kỳ gánh hàng rong mà đối với tôi, họ như những ông tiên những bà tiên ngọt ngào quà bánh, những người đã góp phần cho cái xứ “nắng bụi mưa sình” có được những kỷ niệm quý giá êm đềm trong tuổi thơ ngây học trò còn nằm trong ký ức, và xin tặng cho những đứa con rời xa quê cha đất mẹ nhưng suốt đời ôm nỗi nhớ thương...
Lúc tôi học Tiểu Học tỉnh lỵ, mấy mẹ con ở căn nhà nhỏ trong dãy phố 10 căn nằm trên đường Trương Vĩnh Ký. Xóm giềng ngang mặt nhà là tiệm xe đạp Hồng Hưng, nhà in Nguyễn Lộc Tiếng kỳ cựu và gia đình trí thức, và tiệm vàng nhỏ nằm giữa, đối mặt nhà tôi mà tôi đã quên tên hiệu (Phương?) nhưng nhớ rõ hai chị mình là bạn của các chị bên nhà đó. Tiệm vàng Kim Long mà nay đã tạo lại sự nghiệp vững vàng ở Litte Saigon nằm trong khu Phước Lộc Thọ. Điều tôi nể phục ông bà chủ Kim Long là vẫn lấy tên hiệu tiệm vàng của mình kèm thêm tên tỉnh nhà: “Kim Loon Bạc Liêu.”
Lúc đó, khoảng năm 1960, chưa có giờ giới nghiêm, mỗi đêm người ta đi coi hát bóng ở rạp Nam Tiến hoặc Hòa Bình hay coi cải lương ở rạp Chung Bá do ông Chung Bá Vạn lập ra, khi vãn hát, người ra về đông đảo thường đi qua đường Trương Vĩnh Ký ngang nhà tôi vì đây là con đường xương sống trung tâm, tập trung buôn bán nên sáng sủa hơn các đường khác. Thỉnh thoảng, ty vệ sinh vét cống rửa đường, dùng vòi rồng xịt nước.
Những người bán hàng rong trước tiên đi qua các đường phố chính trong chợ (chữ “chợ” đây chỉ phố xá, người nhà quê khi nói “ra chợ” còn có nghĩa là ra phố chợ, đến nơi thị tứ của tỉnh nhà), vì nơi đó con em của dân ngoài phố được nuông chìu hơn, nhà có tiền dễ cho con ăn hàng ăn bánh. Buổi sáng sớm, trẻ nhỏ chưa đến tuổi đi học nô đùa vang rân trong xóm hoặc bắt ghế ngồi ngóng cổ chờ quà bánh đi ngang. Ban trưa chè bánh khác, buổi xế lại nghe rao những món khác, buổi chiều món khác, buổi tối món khác, khuya món khác. Cứ đều đặn và không thay đổi, một ngày như mọi ngày. Giờ giấc xuất hiện của những gánh hàng rong đều được trẻ con trong xóm biết rõ, hễ thích món gì thì chờ đến giờ đón là được. Những nhân vật hàng rong bán quanh năm suốt tháng, yên phận và vui vẻ, bán chỉ một món ăn vặt năm này qua năm nọ, năm mười năm, suốt đời, đến già chết thôi. Vì vậy làm sao quên được họ.
Gánh hàng rong. Hình minh họa. (Hình: Dân Huỳnh/Người Việt)
Mười mấy năm sau, về tỉnh chơi, thèm ăn cơm rượu của bà, hỏi ra biết bà đã mất. Lòng tôi bùi ngùi nhớ món cơm rượu độc đáo của bà và cảm thương cho người quá cố. Mãi đến ngày giờ này, trên xứ người, dù định cư tại Little Saigon nổi tiếng thức ăn ngon, đi qua nhiều nơi, ăn thử không biết bao nhiêu chỗ bán cơm rượu, tôi vẫn thầm so sánh không thể nào qua được cơm rượu xôi vò của bà mà từ thiếu thời tôi đã nếm qua và nhớ mãi, đúng là có một không hai.
Thỉnh thoảng chị cất giọng trong trẻo rao: “Xôi nước... hôn...,” tiếng nước cao vút rồi tiếng “hôn” mùi mẫn thả trầm dịu xuống kéo dài, dăm bảy phút sau mới cất lên lần nữa, làm người ta nín thở chờ chị rao tiếng thứ hai. Chắc chị rao ngọt quá, nghe là muốn nghe thêm, còn nghe rồi thì muốn gọi chị đến. Chị được gọi cũng ghé vào khoan thai, nhẹ nhàng đặt gánh xuống ngay ngắn, cẩn thận khít vô chừa một khoảng lề đường để lỡ con nít chạy giỡn qua khỏi va vào gánh hay lưng chị. Xong chị thong thả gỡ đòn gánh cầm một tay, tay kia nhấc cái ghế ngồi nhỏ máng trên gióng đặt xuống rồi hạ cây đòn gánh nằm xuôi trước mặt. Chà! điệu bộ chị cầm đòn gánh đặt xuống cũng nghi là chị có võ nghệ lắm, nhất là trước mặt thanh niên có máu làng chàng, chị quơ đòn gánh vòng sau lưng gọn hơ rồi nghiêm nghị đặt đòn xuống là mấy anh lặng te, chị hai chị ba liền chứ không dám em năm em bảy.
À, ăn xôi nước thì phải nói tới mấy viên ỉ còn gọi là “nhị.” Nhị có thể là chữ tách ra từ “nhân nhụy,” vì giọng miền Nam đọc trại chữ nên nhụy thành ra nhị, nhụy hoa là nhị hoa chẳng hạn. Ý nghĩa có lẽ do viên bột vo nhỏ bằng đầu ngón tay cái bỏ chung vô nồi chè-xôi như thêm nhưn thêm nhị cho có lớn có nhỏ dòm bắt mắt. Đó là sáng kiến sau khi vò xôi bọc nhân đậu xanh xong, còn bột dư không lẽ bỏ uổng, bèn sẵn tay vò luôn một lèo thành những viên nho nhỏ bỏ vào nồi xen kẽ cho đẹp mắt, múc thêm vào chén chè, ăn đệm nhị cho đỡ thèm sau phần xôi đã trôi vô bụng.
Buổi xế xế ai muốn có một món ăn lạ miệng hay mua dành cho bữa cơm chiều thì phải chờ chú Bảy Chà bán cà ri dê. Chú có sạp bán cà ri tươi pha chế trong chợ Nhà Lồng. Chú bán buổi sáng cho người đi chợ tới mua bột cà ri của chú, hoặc đặt chú một nồi cà ri gà, cà ri bò, cà ri dê gì đó cho bữa cúng cơm chẳng hạn. Cà ri chú Bảy độc nhất vô nhị tại chợ nhà lồng nhờ cách pha chế đặc biệt kiểu Ấn Độ. Cà ri chú chệt làm sao so cựa được với cà ri chánh gốc Ấn thơm cay dữ dội của chú. Nhất là đàn ông yếu dương lại càng khoái khẩu cái món cà ri dê của chú Bảy.
Bỗng dưng một hôm nghe tiếng rao rất lạ. Không phải xôi, bắp, chè, xôi nước... mà là “Chí Mè Phù!” giọng lơ lớ tiếng Quảng. Nhân vật mới, xuất hiện. Một gia đình người Quảng Đông từ đâu đến Bạc Liêu định cư và họ phổ biến một món ăn chơi hấp dẫn: chè đậu xanh gọi là “táo xoọn,” chè mè đen gọi là “chí mè phủ.” Một ông lão phốp pháp, tóc trắng hếu hớt cao sạch sẽ, mặt lúc nào cũng nở nụ cười, vận cái áo thun không cánh kiểu Trung Hoa bó sát cái bụng phệ, se ve áo từ dưới lên nửa bụng phơi cái rún sâu hoắm.
Thỉnh thoảng chị cất giọng trong trẻo rao: “Xôi nước... hôn...,” tiếng nước cao vút rồi tiếng “hôn” mùi mẫn thả trầm dịu xuống kéo dài, dăm bảy phút sau mới cất lên lần nữa, làm người ta nín thở chờ chị rao tiếng thứ hai. Chắc chị rao ngọt quá, nghe là muốn nghe thêm, còn nghe rồi thì muốn gọi chị đến. Chị được gọi cũng ghé vào khoan thai, nhẹ nhàng đặt gánh xuống ngay ngắn, cẩn thận khít vô chừa một khoảng lề đường để lỡ con nít chạy giỡn qua khỏi va vào gánh hay lưng chị. Xong chị thong thả gỡ đòn gánh cầm một tay, tay kia nhấc cái ghế ngồi nhỏ máng trên gióng đặt xuống rồi hạ cây đòn gánh nằm xuôi trước mặt. Chà! điệu bộ chị cầm đòn gánh đặt xuống cũng nghi là chị có võ nghệ lắm, nhất là trước mặt thanh niên có máu làng chàng, chị quơ đòn gánh vòng sau lưng gọn hơ rồi nghiêm nghị đặt đòn xuống là mấy anh lặng te, chị hai chị ba liền chứ không dám em năm em bảy.
À, ăn xôi nước thì phải nói tới mấy viên ỉ còn gọi là “nhị.” Nhị có thể là chữ tách ra từ “nhân nhụy,” vì giọng miền Nam đọc trại chữ nên nhụy thành ra nhị, nhụy hoa là nhị hoa chẳng hạn. Ý nghĩa có lẽ do viên bột vo nhỏ bằng đầu ngón tay cái bỏ chung vô nồi chè-xôi như thêm nhưn thêm nhị cho có lớn có nhỏ dòm bắt mắt. Đó là sáng kiến sau khi vò xôi bọc nhân đậu xanh xong, còn bột dư không lẽ bỏ uổng, bèn sẵn tay vò luôn một lèo thành những viên nho nhỏ bỏ vào nồi xen kẽ cho đẹp mắt, múc thêm vào chén chè, ăn đệm nhị cho đỡ thèm sau phần xôi đã trôi vô bụng.
Buổi xế xế ai muốn có một món ăn lạ miệng hay mua dành cho bữa cơm chiều thì phải chờ chú Bảy Chà bán cà ri dê. Chú có sạp bán cà ri tươi pha chế trong chợ Nhà Lồng. Chú bán buổi sáng cho người đi chợ tới mua bột cà ri của chú, hoặc đặt chú một nồi cà ri gà, cà ri bò, cà ri dê gì đó cho bữa cúng cơm chẳng hạn. Cà ri chú Bảy độc nhất vô nhị tại chợ nhà lồng nhờ cách pha chế đặc biệt kiểu Ấn Độ. Cà ri chú chệt làm sao so cựa được với cà ri chánh gốc Ấn thơm cay dữ dội của chú. Nhất là đàn ông yếu dương lại càng khoái khẩu cái món cà ri dê của chú Bảy.
Bỗng dưng một hôm nghe tiếng rao rất lạ. Không phải xôi, bắp, chè, xôi nước... mà là “Chí Mè Phù!” giọng lơ lớ tiếng Quảng. Nhân vật mới, xuất hiện. Một gia đình người Quảng Đông từ đâu đến Bạc Liêu định cư và họ phổ biến một món ăn chơi hấp dẫn: chè đậu xanh gọi là “táo xoọn,” chè mè đen gọi là “chí mè phủ.” Một ông lão phốp pháp, tóc trắng hếu hớt cao sạch sẽ, mặt lúc nào cũng nở nụ cười, vận cái áo thun không cánh kiểu Trung Hoa bó sát cái bụng phệ, se ve áo từ dưới lên nửa bụng phơi cái rún sâu hoắm.
Một phiên chợ miền Tây Nam Bộ. Hình minh họa. (Hình: Dân Huỳnh/Người Việt)
Đi theo ông là cô cháu mặc sơ mi quần tây chẽn, chân mang đôi giày bata vải đen kiểu kungfu, tóc ngắn gọn ôm gương mặt bầu bĩnh có một nốt ruồi to gần khóe miệng. Tuy không ngộ gái nhưng nhu mì bẽn lẽn dòm dễ thương. Cô hay mắc cỡ cười mím đôi môi mỏng đỏ, múc chè cúi cúi mặt, gò má hây hây vì hơi nóng nồi táo xoọn hay tại mấy anh thanh niên vừa húp chè sồn sột vừa lén mắt ông già liền nhìn cô con gái Quảng Đông một phát làm má cô ửng hồng. Ấy chà, không phải vì cô gái Tàu mà vét chén chè sạch bon. Chè ông nấu ngon vô địch, trước nay chưa ai nấu ngon bằng. Thỉnh thoảng ông thay táo xoọn dẻo nhẹo đổi qua chè đậu xanh hột gà đánh sợi lỏng hơn cho đỡ ngán mà không kém hấp dẫn. Chén chí mè phủ béo ơi là béo, mè có chất dầu nên trên mặt chè thấy màu đen óng lên loang loáng, thứ màu đen như gỗ mun, đen xám, múc một muỗng rót xuống, chè nhuyễn nhẹo như rót mật ong vì hạt mè xay mịn bân như bột. Ông chỉ bán một loáng là sạch cả hai nồi chè, chỉ có cô con gái còn nguyên còn hoài.
Không thể nào không nhớ đến gánh bánh tằm bì bán buổi trưa tại góc nhà thuốc tây ông Phiên. Gánh của bà chưa gánh tới đã nhiều người lóng ngóng chờ ở ngả tư. Kẻ mang tô, người xách gà mên, xích lô đợi đậu dài, con nít lăng xăng, chị dắt em nhỏ, mẹ bồng con... đủ mặt bá quan văn võ. Gánh vừa đặt xuống là nhốn nháo cả lên, người dành đến trước, kẻ cãi tới sau, ồn ào như cái chợ.
Bà đặt gánh xuống cái ào là hết. Bán liền tay, bán không kịp thở, bán không kịp rửa tô. Có lẽ bánh tằm bì của bà se trên bắp vế con gái nên ăn ngon hết phản! Chuyện bánh tằm se bắp vế không hiểu do đâu nhập vào trí nhớ non nớt của tôi hồi đó, có thể lúc ở nhà quê thấy mấy cô xăn ống quần quá bắp vế ngồi xếp chè he se dây nhợ chi đó, hoặc có lỡ thấy một lần nào người ta se bột làm bánh tằm như thế hay không thì không nhớ. Sau này, có lần vú tôi nghe tôi khen bánh tằm dai sợi nhờ se trên bắp vế con gái, vú tôi bật cười mắng “đồ quỷ, ai nói mày nghe vậy?” Ai mà se bột trên bắp vế bao giờ! Lúc đó tôi ngẩn tò te cho một “sự thật phũ phàng.” Cái thiệt tình tin rằng sợi bánh tằm ngon dai nhờ se trên bắp vế con gái kể từ nay tiếc thay không còn thơ mộng nữa!
Ai ở phố chợ Bạc Liêu lâu đời mà không biết “nem nướng Hà Nội,” tiệm có bán thêm món bún bò xào. Nhắc tới nem nướng, các học trò trang lứa tôi đều phải nhớ tới cô “Hương Nem Nướng”! Gia đình cô bán nem nướng nổi tiếng trước cửa chợ nhà lồng, nem nướng đã ngon mà cô Hương trổ mã Xuân thì nhan sắc rực rỡ sắc sảo nước da trắng tươi càng khiến cho bao chàng công tử Bạc Liêu nhìn thấy trái tim đập lên rộn rã như trống chầu, nhất là mỗi khi cô duyên dáng dọn món nem bày ra trước mặt anh hai, ngó bàn tay cô thôi cũng đã con mắt. Nói thiệt, tôi cũng nhiều lần nhìn lén cô Hương xinh đẹp quyến rũ này. Nhưng suy nghĩ tôi hơi khác, tôi thích ngắm nét đẹp hơn buông lời trớt nhã với người đẹp. Ở gần nhà tôi, cô con gái tiệm sách Mỹ Nguyên và ngay cả cô bạn chơi nhà nhỏ với tôi từ hồi còn con nít là Kim Liễu tiệm vàng Phan Văn Sáu, cả hai đều đẹp nhất xóm, một nét đẹp rất Tàu và một vẻ đẹp rất Việt, còn tui thì rất chết nhát.
Trở lại món bún bò xào, cách thức xào cũng đặc biệt khác lạ hơn những địa phương khác. Bún Bạc Liêu nổi tiếng ngon dai, cọng to trắng ngần mà khoanh vỉ nhìn cũng đẹp mắt. Gỡ một “bắt” bún (bắt là một khoanh bún bằng bàn tay) cho vào chảo mỡ khiêu sả tươi bằm nhỏ với ít ớt hiểm, đảo cho cọng bún thấm mỡ và thơm sả thì trút vào cái tô đã lót sẵn dưa leo bằm với rau thơm trộn giá sống, xong búng thêm một nhúm sả vào chảo còn mỡ nóng, chờ sả thơm xanh lên là cho thịt bò thái sẵn vào trộn cho dính đều sả, đùa trở cho tái mượt hai mặt thịt bò đã ướp trước nước mắm bột ngọt nên xông mùi thơm nức, cộng thêm mùi sả thoang thoảng dịu dàng. Cái mùi hấp dẫn theo gió phớt tới tận bàn khách ngồi chờ làm trái cổ chạy lên chạy xuống và con mắt sáng lên châm bẩm nhìn theo cánh tay xào qua đảo lại trên ngọn lửa xèo xèo xa xa trước mặt. Trải lên mặt bún lớp thịt bò xong, rắc ít đậu phọng giã to vào cho ăn bùi miệng, chan hai cống nước mắm chua thêm một đũa củ cải trắng thái sợi bóp dưa nữa là hết sẩy! Nào giờ hầu hết người ta chỉ xào thịt bò đổ lên bún nguội nên chưa thể gọi là bún bò xào được, vì thế khẩu vị mất đi bảy tám chục phần trăm so với tô bún bò xào Hà Nội xào cọng bún nóng hổi, ban đêm gặp trời lạnh hay trời mưa, lua một đũa là thấy ấm lòng và thơm ngon thấm thía.
Quán bà Xẩm ngoài nước rau má tươi xanh nguyên chất thơm ngon còn pha nước xí muội hay chanh muối ngon tuyệt hảo, uống vào vừa có vị mặn vị chua vị ngọt rất đậm đà. Có mua xí muội hay chanh muối ở đây đem về nhà bắt chước pha uống cũng không thể nào bằng. Có thể họ pha bằng nước mưa lóng, có thể do cách nấu nước đường, cách đập đá nhỏ. Nhưng quan trọng nhất, viên xí muội ngâm bao lâu thì đủ ngày đem ra dùng được, tùy viên to nhỏ mà chan thêm nước ngâm cho vừa với dung lượng nước pha có đá và chan nước đường cũng phải đầy kinh nghiệm. Kiểu này thì phải uống cỡ mười năm ở quán bà Xẩm may ra mới có thể nêm pha vừa miệng.
Năm sáu giờ sáng, nhất là mùa mưa, hơi mưa lạnh gay gay, ngồi chờ xe đò đến giờ để đi Sài Gòn hay Sóc Trăng, Cần Thơ gì đó, đều gặp gánh cơm tấm của ông già bán tại bến xe. Ông đã bán lâu đời, có cô con gái nhỏ phụ bưng dĩa lăng xăng. Đôi gánh ông là hai thùng bằng gỗ trông nặng nề. Lúc nào cũng thấy ông bận quần sọt, dù mưa nắng nóng lạnh vẫn thế. Cô con gái đi đứng như một cái bóng chịu đựng trường kỳ, cặp mắt hình như luôn ngái ngủ vì dậy sớm trước hừng đông nên dù gương mặt trẻ măng mà dòm ảm đạm như trái héo.
Bún nước lèo đã thành danh “bún nước lèo Bạc Liêu,” có lẽ vì nhiều hàng quán trong tỉnh nhà bán ngon nên kể tuột về sau chết tên luôn. Tuy vậy tôi vẫn nhớ đến một bà bán bún nước lèo nổi tiếng lâu năm tại Bạc Liêu. Trước kia bà gánh bán dạo ban đêm, trụ ở vài địa điểm trong phố, cuối cùng bà đặt gánh trụ luôn từ chiều tối ở góc đại lộ Độc Lập và đường Trương Vĩnh Ký bên hông tiệm chụp hình Nguyễn Văn.
Không thể nào không nhớ đến gánh bánh tằm bì bán buổi trưa tại góc nhà thuốc tây ông Phiên. Gánh của bà chưa gánh tới đã nhiều người lóng ngóng chờ ở ngả tư. Kẻ mang tô, người xách gà mên, xích lô đợi đậu dài, con nít lăng xăng, chị dắt em nhỏ, mẹ bồng con... đủ mặt bá quan văn võ. Gánh vừa đặt xuống là nhốn nháo cả lên, người dành đến trước, kẻ cãi tới sau, ồn ào như cái chợ.
Bà đặt gánh xuống cái ào là hết. Bán liền tay, bán không kịp thở, bán không kịp rửa tô. Có lẽ bánh tằm bì của bà se trên bắp vế con gái nên ăn ngon hết phản! Chuyện bánh tằm se bắp vế không hiểu do đâu nhập vào trí nhớ non nớt của tôi hồi đó, có thể lúc ở nhà quê thấy mấy cô xăn ống quần quá bắp vế ngồi xếp chè he se dây nhợ chi đó, hoặc có lỡ thấy một lần nào người ta se bột làm bánh tằm như thế hay không thì không nhớ. Sau này, có lần vú tôi nghe tôi khen bánh tằm dai sợi nhờ se trên bắp vế con gái, vú tôi bật cười mắng “đồ quỷ, ai nói mày nghe vậy?” Ai mà se bột trên bắp vế bao giờ! Lúc đó tôi ngẩn tò te cho một “sự thật phũ phàng.” Cái thiệt tình tin rằng sợi bánh tằm ngon dai nhờ se trên bắp vế con gái kể từ nay tiếc thay không còn thơ mộng nữa!
Ai ở phố chợ Bạc Liêu lâu đời mà không biết “nem nướng Hà Nội,” tiệm có bán thêm món bún bò xào. Nhắc tới nem nướng, các học trò trang lứa tôi đều phải nhớ tới cô “Hương Nem Nướng”! Gia đình cô bán nem nướng nổi tiếng trước cửa chợ nhà lồng, nem nướng đã ngon mà cô Hương trổ mã Xuân thì nhan sắc rực rỡ sắc sảo nước da trắng tươi càng khiến cho bao chàng công tử Bạc Liêu nhìn thấy trái tim đập lên rộn rã như trống chầu, nhất là mỗi khi cô duyên dáng dọn món nem bày ra trước mặt anh hai, ngó bàn tay cô thôi cũng đã con mắt. Nói thiệt, tôi cũng nhiều lần nhìn lén cô Hương xinh đẹp quyến rũ này. Nhưng suy nghĩ tôi hơi khác, tôi thích ngắm nét đẹp hơn buông lời trớt nhã với người đẹp. Ở gần nhà tôi, cô con gái tiệm sách Mỹ Nguyên và ngay cả cô bạn chơi nhà nhỏ với tôi từ hồi còn con nít là Kim Liễu tiệm vàng Phan Văn Sáu, cả hai đều đẹp nhất xóm, một nét đẹp rất Tàu và một vẻ đẹp rất Việt, còn tui thì rất chết nhát.
Trở lại món bún bò xào, cách thức xào cũng đặc biệt khác lạ hơn những địa phương khác. Bún Bạc Liêu nổi tiếng ngon dai, cọng to trắng ngần mà khoanh vỉ nhìn cũng đẹp mắt. Gỡ một “bắt” bún (bắt là một khoanh bún bằng bàn tay) cho vào chảo mỡ khiêu sả tươi bằm nhỏ với ít ớt hiểm, đảo cho cọng bún thấm mỡ và thơm sả thì trút vào cái tô đã lót sẵn dưa leo bằm với rau thơm trộn giá sống, xong búng thêm một nhúm sả vào chảo còn mỡ nóng, chờ sả thơm xanh lên là cho thịt bò thái sẵn vào trộn cho dính đều sả, đùa trở cho tái mượt hai mặt thịt bò đã ướp trước nước mắm bột ngọt nên xông mùi thơm nức, cộng thêm mùi sả thoang thoảng dịu dàng. Cái mùi hấp dẫn theo gió phớt tới tận bàn khách ngồi chờ làm trái cổ chạy lên chạy xuống và con mắt sáng lên châm bẩm nhìn theo cánh tay xào qua đảo lại trên ngọn lửa xèo xèo xa xa trước mặt. Trải lên mặt bún lớp thịt bò xong, rắc ít đậu phọng giã to vào cho ăn bùi miệng, chan hai cống nước mắm chua thêm một đũa củ cải trắng thái sợi bóp dưa nữa là hết sẩy! Nào giờ hầu hết người ta chỉ xào thịt bò đổ lên bún nguội nên chưa thể gọi là bún bò xào được, vì thế khẩu vị mất đi bảy tám chục phần trăm so với tô bún bò xào Hà Nội xào cọng bún nóng hổi, ban đêm gặp trời lạnh hay trời mưa, lua một đũa là thấy ấm lòng và thơm ngon thấm thía.
Quán bà Xẩm ngoài nước rau má tươi xanh nguyên chất thơm ngon còn pha nước xí muội hay chanh muối ngon tuyệt hảo, uống vào vừa có vị mặn vị chua vị ngọt rất đậm đà. Có mua xí muội hay chanh muối ở đây đem về nhà bắt chước pha uống cũng không thể nào bằng. Có thể họ pha bằng nước mưa lóng, có thể do cách nấu nước đường, cách đập đá nhỏ. Nhưng quan trọng nhất, viên xí muội ngâm bao lâu thì đủ ngày đem ra dùng được, tùy viên to nhỏ mà chan thêm nước ngâm cho vừa với dung lượng nước pha có đá và chan nước đường cũng phải đầy kinh nghiệm. Kiểu này thì phải uống cỡ mười năm ở quán bà Xẩm may ra mới có thể nêm pha vừa miệng.
Năm sáu giờ sáng, nhất là mùa mưa, hơi mưa lạnh gay gay, ngồi chờ xe đò đến giờ để đi Sài Gòn hay Sóc Trăng, Cần Thơ gì đó, đều gặp gánh cơm tấm của ông già bán tại bến xe. Ông đã bán lâu đời, có cô con gái nhỏ phụ bưng dĩa lăng xăng. Đôi gánh ông là hai thùng bằng gỗ trông nặng nề. Lúc nào cũng thấy ông bận quần sọt, dù mưa nắng nóng lạnh vẫn thế. Cô con gái đi đứng như một cái bóng chịu đựng trường kỳ, cặp mắt hình như luôn ngái ngủ vì dậy sớm trước hừng đông nên dù gương mặt trẻ măng mà dòm ảm đạm như trái héo.
Bún nước lèo đã thành danh “bún nước lèo Bạc Liêu,” có lẽ vì nhiều hàng quán trong tỉnh nhà bán ngon nên kể tuột về sau chết tên luôn. Tuy vậy tôi vẫn nhớ đến một bà bán bún nước lèo nổi tiếng lâu năm tại Bạc Liêu. Trước kia bà gánh bán dạo ban đêm, trụ ở vài địa điểm trong phố, cuối cùng bà đặt gánh trụ luôn từ chiều tối ở góc đại lộ Độc Lập và đường Trương Vĩnh Ký bên hông tiệm chụp hình Nguyễn Văn.
Nụ cười cô gái miền Tây Nam Bộ. Hình minh họa. (Hình: Dân Huỳnh/Người Việt)
Gánh bún của bà luôn được chiếu cố hậu hỉ. Đặc biệt tô bún nước lèo “bì” bà nấu ngon hơn ai. Khi gọi tô bún thường thì chan nước lèo cao hơn mặt bún, nhưng tô bún bì khác hẳn, nước lèo chỉ xum xúp dưới lớp bún thôi. Trên mặt bún ngoài cá lóc sởi thịt dài bằng nửa ngón tay, vài con tép lột vỏ, một nhúm hẹ ta, một nhúm bắp chuối thái mịn ngâm nước còn săn khoanh, là tới lớp bì tươi trộn thính thơm phức nằm trên cùng. Đòi rau thì cho thêm vài cọng húng lủi húng cay. Ăn bún nước lèo bì phải chan thêm cóng nước mắm chua, tô bún khi trộn lên đều, mùi thính bì vẫn thơm lừng dù bì đã ngấm vào nước lèo. Ăn xong mường tượng đây không phải là tô bún nước lèo mà là một tô bún bì có hương vị đặc đặc biệt đậm đà cá mắm. Vĩnh viễn không ai “bắt” (trụn) được một tô bún nước lèo bì ngon như thế nữa.
Tuổi học trò thơ ngây ngoài kẹo bánh ngọt ngào, chè xôi lạnh nóng, còn phải kể đến vị chua của xoài tượng me dốt, cóc xanh khóm vàng và ô mai cam thảo. Những món ăn vụng ăn vặt mà học trò ăn nhồm nhoàm trong giờ ra chơi, còn có thể gói nhỏ bỏ cặp bỏ bì mang vào lớp ăn rón rén như xí muội, cánh chỉ, ô mai, trần bì, chanh ngào, cà na, me mứt... Hễ đã nhắc tới mấy món bóc lủm này, học trò Bạc Liêu ai cũng biết đến tiệm chuyên bán các món tuyệt vời này của anh Cam Sáo. Người Hoa có tài chế biến những thứ tưởng vô dụng bỏ đi như vỏ quýt (trần bì) đến các loại cây trái rẻ tiền như tắc, chanh, xoài, khế các cái, biến thành những món ăn chơi hấp dẫn. Và làm sao quên được ổ bánh mì thịt nóng giòn của Chiêm Tháo, bánh mì xíu mại Ý Sửu, gỏi đu đủ của má Huệ, Mai (hiện ở San Jose), chuối xào dừa Ý Hen, bánh mì xá xíu hoặc lạp xưởng Xừng Ký...
Dài dòng để nói tới một nhân vật đặc biệt bán ổi muối cam thảo đặt gánh trước cửa tiệm Vương Lợi Hưng ngang chân cầu quay. Tôi gọi bà là bà ý (bà dì). Bà lúc ấy gần sáu mươi, hai vợ chồng người Tàu và đều biết võ nghệ. Gánh xong gánh ổi đặt xuống chỗ bán thường lệ bên dốc Cầu Quay là ông giao vợ bán, chừng bán gần xong thì ông trở lại chờ gánh về. Ngày nào cũng vậy, khoảng mười giờ sáng là gánh ổi có mặt trước cửa tiệm nhà tôi.
Ngày nào bà cũng bán gần như sạch cả hai việm sành to tướng chứa đầy vun những trái ổi xá lị mập mạp, thấm màu nước muối và màu cam thảo nên ửng màu vàng ong óng bên ngoài cái màu xanh muối dưa. Bà tuyển từng trái ổi một nên ít khi khách hàng phải lựa, hoặc chọn trái to hoặc chọn trái nhỏ, ngoài ra không thể chê trái này xấu trái kia đẹp, trái này bị sâu ăn hay có tì có tật, trái nào cũng lành lặn tươi ngon đều như nhau. Thỉnh thoảng bà bán xong còn sót vài trái ổi nhỏ là vì hôm đó người ta ăn ổi lớn nhiều hơn mua ổi nhỏ, vậy thôi.
Tôi còn nhớ, có một tay đạp xích lô lỗ mãng, có vẻ không tin lời đồn đãi về bà nên thường đậu xe nghỉ trước mặt gánh ổi bà rồi nói gần nói xa khiêu khích. Bữa đó có lẽ bà chịu hết nổi cái thằng xích lô chưa thấy quan tài chưa đổ lệ, tôi đang ngồi cạnh bên bà nhai ổi chấm muối ớt, bà kêu tôi đứng lên ra tay xúc phạm đến thân thể bà, hết kiểu này tới kiểu nọ, kiểu ra tay chân nào cũng bị bà lanh lẹ gọn gàng dùng thế võ ngoạn mục để phản đòn chớp nhoáng và dừng tay lại đúng ngay yếu điểm chết người. Vừa diễn bà vừa nói lớn cho lọt vô lỗ tai thằng xích lô những đòn thế độc địa của bà thì hậu quả ra sao. Mọi người qua lại thấy vậy bu quanh coi bà biểu diễn, mấy đứa nhỏ vỗ tay còn người lớn ánh mắt phục lăn. Từ đó về sau, anh xích lô ăn ổi mỗi ngày và một tiếng thưa má hai tiếng dạ má. Tay anh chị nào gân gân chưa biết tài nghệ bà, xấc xược mà anh xích lô nghe đặng, anh chửi thề nói “chưa thấy quan tài chưa đổ lệ,” tôi nhớ hoài câu này là vậy.
Ai đi chơi khuya về mà không nhớ đến mấy xe bánh mì ở Cầu Quay, gánh cháo gà ở Nguyễn Văn; gánh hột vịt lộn trước cửa Vương Lợi Hưng của cô gái nhà quê gương mặt sáng trưng duyên dáng nụ cười, mái tóc dài phủ che vun mông tròn lẵn; sâm bổ lượng ở chợ nhà lồng; cháo khuya hột vịt muối xái pấu ngang Trần Văn Lén. Ai ăn sáng mà không biết cà phê Chế Ủ với bánh bao, hồng trà xịt; hủ tiếu Hà Nam ngon nhất xứ; cháo lòng ông Sánh; mì bà Xây; phở Nguyễn Hoàng; quán cà phê ông Coọt... cũng như những quán bình dân hơn mới mọc sau này gần miễu Tiên Sư đầy những thiếu nữ mơn mởn xuân thì...
Nơi xứ Mỹ thừa mứa thức ăn, chợ Việt Nam ở Little Saigon, phố xá Việt Nam ở đâu đều có bán những phần to go ăn vặt đủ thứ hầm bà lằng, nhưng chỉ càng làm gợi nhớ những gì thơ mộng nhất mà tuổi thơ chúng ta còn mãi ấp ủ trong lòng theo bước đời xa xứ. Trong những ngày Tết ê hề bánh mứt chè xôi, có lúc nào ngồi bên tách trà thơm khói thả hồn về quê nhà, bạn chợt bồi hồi nhớ đến những gánh hàng rong với tiếng rao kéo dài trên con phố Bạc Liêu trong một buổi trưa Hè buồn oi ả...?
Tuổi học trò thơ ngây ngoài kẹo bánh ngọt ngào, chè xôi lạnh nóng, còn phải kể đến vị chua của xoài tượng me dốt, cóc xanh khóm vàng và ô mai cam thảo. Những món ăn vụng ăn vặt mà học trò ăn nhồm nhoàm trong giờ ra chơi, còn có thể gói nhỏ bỏ cặp bỏ bì mang vào lớp ăn rón rén như xí muội, cánh chỉ, ô mai, trần bì, chanh ngào, cà na, me mứt... Hễ đã nhắc tới mấy món bóc lủm này, học trò Bạc Liêu ai cũng biết đến tiệm chuyên bán các món tuyệt vời này của anh Cam Sáo. Người Hoa có tài chế biến những thứ tưởng vô dụng bỏ đi như vỏ quýt (trần bì) đến các loại cây trái rẻ tiền như tắc, chanh, xoài, khế các cái, biến thành những món ăn chơi hấp dẫn. Và làm sao quên được ổ bánh mì thịt nóng giòn của Chiêm Tháo, bánh mì xíu mại Ý Sửu, gỏi đu đủ của má Huệ, Mai (hiện ở San Jose), chuối xào dừa Ý Hen, bánh mì xá xíu hoặc lạp xưởng Xừng Ký...
Dài dòng để nói tới một nhân vật đặc biệt bán ổi muối cam thảo đặt gánh trước cửa tiệm Vương Lợi Hưng ngang chân cầu quay. Tôi gọi bà là bà ý (bà dì). Bà lúc ấy gần sáu mươi, hai vợ chồng người Tàu và đều biết võ nghệ. Gánh xong gánh ổi đặt xuống chỗ bán thường lệ bên dốc Cầu Quay là ông giao vợ bán, chừng bán gần xong thì ông trở lại chờ gánh về. Ngày nào cũng vậy, khoảng mười giờ sáng là gánh ổi có mặt trước cửa tiệm nhà tôi.
Ngày nào bà cũng bán gần như sạch cả hai việm sành to tướng chứa đầy vun những trái ổi xá lị mập mạp, thấm màu nước muối và màu cam thảo nên ửng màu vàng ong óng bên ngoài cái màu xanh muối dưa. Bà tuyển từng trái ổi một nên ít khi khách hàng phải lựa, hoặc chọn trái to hoặc chọn trái nhỏ, ngoài ra không thể chê trái này xấu trái kia đẹp, trái này bị sâu ăn hay có tì có tật, trái nào cũng lành lặn tươi ngon đều như nhau. Thỉnh thoảng bà bán xong còn sót vài trái ổi nhỏ là vì hôm đó người ta ăn ổi lớn nhiều hơn mua ổi nhỏ, vậy thôi.
Tôi còn nhớ, có một tay đạp xích lô lỗ mãng, có vẻ không tin lời đồn đãi về bà nên thường đậu xe nghỉ trước mặt gánh ổi bà rồi nói gần nói xa khiêu khích. Bữa đó có lẽ bà chịu hết nổi cái thằng xích lô chưa thấy quan tài chưa đổ lệ, tôi đang ngồi cạnh bên bà nhai ổi chấm muối ớt, bà kêu tôi đứng lên ra tay xúc phạm đến thân thể bà, hết kiểu này tới kiểu nọ, kiểu ra tay chân nào cũng bị bà lanh lẹ gọn gàng dùng thế võ ngoạn mục để phản đòn chớp nhoáng và dừng tay lại đúng ngay yếu điểm chết người. Vừa diễn bà vừa nói lớn cho lọt vô lỗ tai thằng xích lô những đòn thế độc địa của bà thì hậu quả ra sao. Mọi người qua lại thấy vậy bu quanh coi bà biểu diễn, mấy đứa nhỏ vỗ tay còn người lớn ánh mắt phục lăn. Từ đó về sau, anh xích lô ăn ổi mỗi ngày và một tiếng thưa má hai tiếng dạ má. Tay anh chị nào gân gân chưa biết tài nghệ bà, xấc xược mà anh xích lô nghe đặng, anh chửi thề nói “chưa thấy quan tài chưa đổ lệ,” tôi nhớ hoài câu này là vậy.
Ai đi chơi khuya về mà không nhớ đến mấy xe bánh mì ở Cầu Quay, gánh cháo gà ở Nguyễn Văn; gánh hột vịt lộn trước cửa Vương Lợi Hưng của cô gái nhà quê gương mặt sáng trưng duyên dáng nụ cười, mái tóc dài phủ che vun mông tròn lẵn; sâm bổ lượng ở chợ nhà lồng; cháo khuya hột vịt muối xái pấu ngang Trần Văn Lén. Ai ăn sáng mà không biết cà phê Chế Ủ với bánh bao, hồng trà xịt; hủ tiếu Hà Nam ngon nhất xứ; cháo lòng ông Sánh; mì bà Xây; phở Nguyễn Hoàng; quán cà phê ông Coọt... cũng như những quán bình dân hơn mới mọc sau này gần miễu Tiên Sư đầy những thiếu nữ mơn mởn xuân thì...
Nơi xứ Mỹ thừa mứa thức ăn, chợ Việt Nam ở Little Saigon, phố xá Việt Nam ở đâu đều có bán những phần to go ăn vặt đủ thứ hầm bà lằng, nhưng chỉ càng làm gợi nhớ những gì thơ mộng nhất mà tuổi thơ chúng ta còn mãi ấp ủ trong lòng theo bước đời xa xứ. Trong những ngày Tết ê hề bánh mứt chè xôi, có lúc nào ngồi bên tách trà thơm khói thả hồn về quê nhà, bạn chợt bồi hồi nhớ đến những gánh hàng rong với tiếng rao kéo dài trên con phố Bạc Liêu trong một buổi trưa Hè buồn oi ả...?
Lê Giang Trần
