Trong cuốn Ngữ vựng tiếng Việt đầu tiên (Westminster, CA, 2017), nơi trang 6, Giáo sư Trần Ngọc Ninh cho biết theo nhận xét của ông, “trong số các nhà văn nhà báo, có chừng 50 phần trăm viết ‘sử dụng’ và áng 50 phần trăm viết ‘xử dụng’.” Nhân thấy hai phía “tương đương,” Gs. Ninh không tỏ ra thiên về phía nào. Ông dẫn lời một nhà làm tự điển, “thói quen là vua trong ngôn ngữ” (sách đã dẫn, cùng trang).
Khi cho học sinh viết chính tả, một cô giáo dạy Việt ngữ không được nhiều tự do như thế mà cần có một ý niệm rõ rệt, dứt khoát hơn. Giữa hai cách viết “xử dụng” và “sử dụng,” nên hướng dẫn học sinh chọn cách nào, và tại sao lại nên chọn như thế ? Bài này được viết theo đề nghị của hai người bạn. Một người bạn trẻ, dạy tiếng Việt ở một Trung tâm Việt ngữ. Người bạn thứ hai lớn tuổi hơn, một bác sĩ y khoa quan tâm tới đất nước và những vấn đề mang tính cách ngôn ngữ, văn hóa, nêu câu hỏi sau khi đọc xong cuốn sách vừa kể của bác sĩ Trần Ngọc Ninh.
Trước hết, “xử” (viết với X) là một từ khá thông dụng trong tiếng Việt. Chúng ta nói “phân xử, xét xử, khu xử, xử trí, xử thế…” Xử cũng chỉ lối sống của một kẻ sĩ ở ẩn, không chịu ra làm việc đời (Xử sĩ, Xưa nay xuất xử thường hai lối—Nguyễn Công Trứ). “Xử nữ” cũng đồng nghĩa với “trinh nữ.” Trong khoa chiêm tinh Tây phương, cung Virgo trong Zodiac được dịch sang tiếng Pháp là Vierge và tiếng Việt là Xử nữ. Nhân từ “xử nữ,” có thêm từ Hán Việt “xử nữ mạc” (màng trinh). Vì sự thông dụng của từ “xử,” khi cần diễn ý “xử dụng/sử dụng” với nghĩa “sai khiến, dùng vào một việc gì,” nhiều người đã viết “xử dụng” (với X) một cách tự nhiên. Đó cũng là lựa chọn của người viết những dòng này trong gần suốt thời gian ở Trung học, nghĩ rằng mình đã viết đúng.
Hai chữ “xử” và “sử” đều là từ Hán Việt, có gốc chữ Hán. Nếu từ “xử” trong “phân xử, xử thế, xuất xử” có gốc chữ Hán là 處 (cũng được đọc là “xứ” như trong “xứ sở, xuất xứ”), thì từ “sử” với nghĩa “sai khiến” có gốc từ chữ 使. Trong Hán văn, để diễn ý “sai khiến, dùng vào một việc gì,” người ta viết 使 hay 使用 (“sử” hay “sử dụng”).
Trong các tự điển Khang Hi và Từ Hải (biển các từ), chữ 使 được cho biết là 从音史“tòng âm sử” (theo âm “sử,” phát âm như chữ "sử" 史với nghĩa lịch sử). Trong The Pinyin Chinese-English Dictionary do Gs. Wu Jingrong (吳景榮 = Ngô Cảnh Vinh) thuộc Viện Ngoại ngữ Bắc Kinh làm chủ biên, thì chữ 使 có âm là “shĭ” (“shi,” phát âm theo thượng thanh).
Trong các tự điển Hán-Việt, chữ ấy được ghi âm là “sử” (viết với S, giống chữ “sử” trong “lịch sử”):
Hán Việt tự điển của Thiều Chửu: trang 21;
Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh: trang 213;
Hán Việt tự điển của Trần Trọng San: trang 20;
Từ điển Hán Việt của Trần Văn Chánh: trang 152;
Từ lâm Hán Việt tự điển của Vĩnh Cao và Nguyễn Phố: trang 62.
Trong các tự điển Việt ngữ được coi là “có thẩm quyền,” hai chữ “sử dụng” cũng được viết với S:
Tự điển Việt Nam của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ: trang 1321, quyển Hạ;
Đại Nam quấc âm tự vị của Huỳnh Tịnh Của: trang 312, quyển 2.
Để làm thí dụ, xin được trình bày phóng ảnh những đoạn về cách viết chữ ấy trong các tự điển:
--Của Trần Trọng San:
--Của Trần Trọng San:
--Của Vĩnh Cao & Nguyễn Phố:
--Của Lê Văn Đức & Lê Ngọc Trụ:
Nhà biên soạn tự điển Trần Văn Chánh còn dùng từ “sử dụng” trong lời văn của chính ông:
“Sử” với nghĩa “sai khiến” là một từ khá thông dụng trong cổ văn. Trong Luận ngữ, Khổng tử từng trả lời một câu hỏi của Lỗ Định công về liên hệ vua tôi như sau: “Quân sử thần dĩ lễ, thần sự quân dĩ trung” (vua sai khiến bề tôi với lễ, bề tôi phụng sự vua với lòng trung) :
(Luận ngữ, Thiên “Bát dật,” tiết 19).
Ở một đoạn khác trong Luận ngữ, Khổng tử khuyên những người trị nước muốn dùng sức dân (bắt dân làm những việc tạp dịch) phải “sử dân dĩ thời” (sai khiến dân đúng thời, ngụ ý tránh những lúc dân đang bận vì các việc cấy gặt, đồng áng):
(Luận ngữ, thiên “Học nhi,” tiết 5).
Trong một bài Đường thi khá được phổ biến (bài “Thục tướng,” vịnh Thừa tướng nhà Thục Hán), Đỗ Phủ bày tỏ niềm thương tiếc Khổng Minh bằng hai câu:
出師未捷身先死
長使英雄淚滿襟
Xuất sư vị tiệp thân tiên tử
Trường sử anh hùng lệ mãn khâm
(Ra quân chưa thắng thân đã thác
Khiến cho khách anh hùng nước mắt đầy vạt áo)
Tất cả các nhà dịch thơ chúng ta biết đều viết chữ “sử” ấy với S:
Trần Trọng Kim:
Trần Trọng San:
Khi phổ biến bài "Thục tướng" trên Net, tất cả các trang mạng được nhiều người biết tới cũng dùng S để viết chữ “sử”:
Trên thivien.net:
http://www.thivien.net/%C4%90%E1%BB%97-Ph%E1%BB%A7/Th%E1%BB%A5c-t%C6%B0%E1%BB%9Bng/poem-QQnXu3PGnbgnRDFyI9KrWQ
Trên hoasontrang.us:
Trên saimonthidan.com:
Chữ “sử” 使 trong “quân sử thần dĩ lễ,” “sử dân dĩ thời,” “trường sử anh hùng …” chính là chữ “sử” 使 trong động từ “sử dụng” 使用. Theo các tự điển, chữ ấy cùng âm với chữ “sử” 史 trong lịch sử, sử ký... Khi ta dùng S để viết “lịch sử, sử ký, Quốc sử quán, sử quan, sử gia …,” đương nhiên ta cũng nên dùng S để viết chữ “sử” trong “sử dụng.”
Trong Việt ngữ, khi dùng làm động từ, chữ ấy được đọc là “sử,” nhưng khi dùng làm danh từ, sẽ được đọc là “sứ.” Chúng ta có từ “sứ giả” (người được sai đi). Từ đó có thêm những từ “đi sứ, sứ thần, sứ quán, ông Đại sứ …” Vì cùng một gốc chữ Hán 使, cách đọc những chữ ấy phải giống nhau. Không lẽ chúng ta viết “sứ giả, sứ thần” với chữ S nhưng lại đổi dùng X để viết “sử dụng” thành “xử dụng”?
Hiện nay số người viết “sử dụng” có vẻ mỗi ngày một nhiều hơn. Đó là lối viết được ghi trong các tự điển.
Từ Mai Trần Huy Bích
**********************
Bài đọc thêm
Sửa... Sai - Xử Dụng Hay Sử Dụng - Nguyễn Hữu Nghĩa
Mấy hôm nay trên Internet có vụ bàn cãi về văn tự khá thú vị: “sử dụng” hay “xử dụng”, khi nhà xuất bản Tiếng Quê Hương (Virginia) lấy ưu thế của nhà xuất bản, sửa chữ “sử dụng” của một tác giả gửi sách tới nhờ in thành ra “xử dụng”, theo “chỉ tiêu” (tiêu chuẩn) của họ.
Đối với tôi, đây là một biến cố văn học, tuy rằng nhỏ (giữa một tác giả và một nhà xuất bản), nhưng thuộc về nguyên tắc, và liên quan tới một nền văn học đang chết già ở hải ngoại sau gần nửa thế kỷ mất nước.
Sửa như vậy đúng là “sửa …sai”, nghĩa là sửa cho sai, không phải “sửa lại cho đúng”.
Tôi kèm dưới đây bài viết của học giả Trần Văn Tích, trong đó có trích đầy đủ phần biện dẫn của nhà xuất bản Tiếng Quê Hương để người đọc theo dõi quan niệm của cả hai khuynh hướng “sử dụng” và “xử dụng”.
Riêng tôi, tôi hiểu:
Sử 史là họ Sử, là sử (sử ký), sử học, quan chép sử (sử quan), sử gia (nhà chép sử), sử liệu (tài liệu lịch sử),..
Thêm cái gạch ngang và bộ nhân vào 使(vẫn đọc là sử, cũng có khi đọc là “sứ), nghĩa là sai khiến, là lệnh. Người xưa có câu “sử công bất như sử quá”: sai khiến người có lỗi dễ hơn sai khiến người có công. Chữ “sử” trong “sử dụng” chính là chữ “sử” này.
Còn xử 處(có khi đọc là “xứ”) bây giờ người Tàu viết gọn theo giản thể, thành 处có nhiều nghĩa và cách dùng: ở, ăn ở, đối đãi, vị trí, phán đoán, nhưng không có nghĩa nào là sai khiến hay “xử” dụng. Chữ xử “x” này thường thấy trong các chữ: xử đoán, xử hình, xử lý, xử nữ, phân xử, xử quyết, xử sĩ, xử sự, xử thế, xử trảm, xử trí, xử tử.
Giản dị vậy thôi, và đó là chuẩn mực tôi theo trong mấy mươi năm viết lách và làm chủ bút, biên tập cho một tờ báo văn học và nhà xuất bản. Tôi “theo”, không phải do tôi đặt ra, căn cứ vào ý kiến của những học giả có nghiên cứu. Chuẩn mực đó còn căn cứ vào mấy chục bộ tự điển liên hệ, từ Từ Hải tới Khang Hi, từ các nhà tây học hay thâm nho Việt Nam (học giả Trần Văn Tích đã liệt kê phần lớn). Tôi tìm mối nhất quán để theo. Nói cách khác, tôi dùng tự điển để “bỏ phiếu”: nếu tất cả hay hầu hết các tự điển đồng ý với nhau thì tôi theo; nếu “sai” thì đành sai theo tự điển hơn là sai theo một số tác giả hay sai theo đại chúng, dù người “sai” có là thầy tôi hay một bậc trưởng thượng khác, tôi cũng đành không theo!
Sáng nay, bên cốc cà phê, đầu óc tôi còn lan man với một vài ý kiến phát biểu ngộ nghĩnh của các đương sự. Có vị bảo rằng Việt Nam chưa có hàn lâm viện nên ai muốn sao đó thì viết. Đúng là Việt Nam chưa có hàn lâm viện để quyết định thế nào là đúng, nhưng giả sử CSVN đặt ra hàn lâm viện để định chuẩn mà vẫn sai lè ra đó, tôi cũng không theo!
Có vị, vốn là người miền Bắc, nói rằng bà nói là /x/, (xử dụng) thì cứ viết /x/. Giản dị thế thì người Bắc có thể xóa luôn phụ âm /s/ trong bộ mẫu tự Việt Nam, vì chẳng người Bắc nào dùng tới! Từ đó, cảnh sát viết thành cảnh xát, sản phụ thành xản phụ, sinh đẻ thành xinh đẻ, v.v. Và cũng từ khái niệm đó (nói sao viết vậy), người Hành Thiện sẽ thoải mái bỏ phụ âm kép /tr/ vì họ nói: con tâu tắng tong bờ te tụi (con trâu trắng trong bờ tre trụi). Người đồng bằng miền Bắc thì bỏ /l/, khi viết thì cứ “ngọng níu ngọng no”? Người Quảng Ninh thì “lói sao viết vậy”? Rồi đồng bào miền vùng trung Trung phần giải quyết làm sao câu “nam nữ đủ rồi thì đi xúc cát” (trong truyện cười dân gian) nếu viết theo âm đọc? Và miền Nam “trường học”, chỉ cần viết “trườn học” là đủ; và miền Tây Nam phần: phải viết “con cá gô nó nhảy gột gột trong gổ?” mới là đúng!
Cũng vẫn vị này, bảo rằng thầy dạy viết thế nào thì cứ như thế mà viết, rồi lôi cả tên thầy và cả tên… con thầy ra làm chứng, rồi chê bai các bạn của bà, tuy học Sư phạm ra mà vẫn cứ viết sai chính tả, vì là người miền Trung và Nam! Tôi tò mò xem lại bài bà ta viết, thấy chỉ chừng nửa trang giấy mà bôi ra cả mớ lỗi, cả chính tả, văn phạm lẫn dụng ngữ, chưa kể hai chữ “thức giả” mà bà cho vào ngoặc kép khi xin ý kiến người khác. Tôi đoán rằng thầy chưa kịp dạy bà cách dùng ngoặc kép trong trường hợp này! Với tất cả những lỗi ấy hợp lại, quả đáng tội cho ông thầy và ông con thầy đã bị dựng ra làm bia!
Tôi không biết là ông thầy sai hay bà học trò thiếu khả năng lãnh hội. Đối với tôi, khi lớn lên, nếu biết thầy dạy sai, tôi sửa, ít nhất là phần tôi. Đó là kính thầy, trọng thầy và thương thầy; nếu tôi cứ tiếp tục truyền bá điều sai, tôi không xứng đáng là học trò của thầy!
Tiếp theo, một vị ký thiệt (không phải ký… giả) phân giải nước đôi rằng viết “sử dụng” hay “xử dụng” cũng chẳng chết thằng… Việt Cộng nào. Hãy đoàn kết, tranh đấu lấy lại tự do dân chủ cho đất nước trước đã, đó mới là chuyện ưu tiên cần làm, phải làm và nên làm. Cãi vào đâu được! Anh nào cãi thì đúng là đồ phản quốc, đánh lạc hướng công luận, nối giáo cho giặc.
Nhưng… (lại còn nhưn với nhị!) vừa hát vừa đánh răng thì không được, nhưng vừa đi bộ vừa nhai kẹo cao su thì ai cũng làm được. Trong khi lo đòi lại đất nước, biển đảo, ta không thể bảo vệ chữ Việt được sao? Miễn là đừng tự ái xằng, đừng có ta (và bạn ta) thì đúng, ngoài ra, sai tuốt; hay thay vì bàn bạc đứng đắn, bảo rằng anh là bác sĩ thì anh chỉ được cầm ống chích, đừng có xổ nho; hay anh là luật sư thì chỉ được cãi trước tòa, đừng có ngu mà cãi với nhà văn!
Viết tới đây thì cốc cà phê vừa nguội vừa đắng. Hết ngang!
Nguyễn Hữu Nghĩa
