Triết gia cổ đại từng tranh cãi về giá trị và bản chất của hạnh phúc và ngày nay, người ta vẫn tiếp tục mổ xẻ khái niệm này…

Hạnh phúc là một trong những cảm giác tuyệt vời nhất mà con người trải qua trong cuộc đời. Người mẹ cảm thấy nhẹ nhõm khi căn bệnh đứa con mình qua cơn hiểm nghèo. Bà nội trợ cảm thấy hãnh diện sau khi làm món ăn được nhiều người khen. Cậu sinh viên thở phào sau đợt thi cử dài ngày. Cậu thanh niên thấy tim mình như “nở” ra sau buổi tối đi chơi với người tình… Ðộng vật cũng có cảm giác thoải mái khi đạt được điều gì đó. Thử quan sát con chuột sau khi thoát ra khỏi cái bẫy chẳng hạn. Trong nhiều trường hợp, hạnh phúc xảy đến sau khi đạt được khoái cảm. Bởi vậy, hạnh phúc đôi khi không khó tìm nhưng thật mong manh và chóng tàn.

Có lẽ chính vì vậy, Phật giáo quan niệm rằng việc kiếm tìm hạnh phúc hệt như đuổi theo cái bóng. Ngược lại, những người theo chủ nghĩa khoái lạc Hy Lạp thời cổ đại cho rằng hạnh phúc cũng như khoái cảm có giá trị gần như vĩnh viễn. Tín đồ chủ nghĩa khoái lạc tin rằng họ có thể làm chủ hạnh phúc chứ không là nô lệ. Họ tự tạo ra nhiều thứ giải trí để hưởng lạc. Tuy nhiên, quan niệm này đã làm méo mó khái niệm hạnh phúc. Chủ nghĩa khoái lạc khai sinh các đấu trường đẫm máu và nước mắt, cũng như tạo ra nhiều thống khổ cho kiếp nô lệ. Thời Trung cổ, hạnh phúc chìm vào bóng tối vì Thiên chúa giáo từng không chấp nhận khái niệm hạnh phúc trần tục.

Hạnh phúc lại đơm hoa khi Dante bước ra thế giới từ ánh sáng thi ca. Những vần thơ ngợi ca cái đẹp và sự hoan lạc của thi sĩ Ý này trở thành một loại học thuyết về hạnh phúc. Từ đó, người ta nhận thấy hạnh phúc ẩn hiện khắp nơi: từ một cuộc đi dạo trên bãi biển, từ ngụm rượu ngon, từ mùi hương hoa nhài… Sau Dante, nhiều thi sĩ và văn hào khác lần lượt xuất hiện với loạt tác phẩm ngợi ca cái đẹp và hạnh phúc, ít nhiều lãng mạn nhưng đôi khi phi thực tế. Dù thế nào, hạnh phúc hóa ra cũng có hai mặt. Hạnh phúc của người này là thống khổ của kẻ khác. Thành Cát Tư Hãn từng nói: “Niềm hạnh phúc lớn nhất của ta là chinh phục nhân loại, xua đuổi kẻ khác, chiếm tài sản của họ, nhấm nháp nỗi thống khổ của họ, cướp đàn bà con gái của họ”. Thế kỷ 19 đến. Nhân loại ưu tư nhiều hơn về cái gọi là hạnh phúc. Trên diễn đàn có sự góp mặt của giới khoa học. Hạnh phúc theo chân nhà khoa học vào phòng thí nghiệm. Vài kết quả nghiên cứu tin rằng hạnh phúc xảy đến khi nhiều chất hóa học trong cơ thể tương tác với nhau. Khoa học gia William James cho rằng não có thể diễn dịch những cảm xúc nằm dưới… cổ! Những người khác cho rằng cảm xúc xuất hiện từ não dẫn đến các phản ứng kéo theo, như run rẩy trong niềm vui, khóc lóc trong sung sướng và thậm chí la rống trong hưng phấn tột độ. Năm 1872, bác sĩ Camillo Golgi bắt đầu khám phá thành phần nền tảng nhất của não bộ là neuron và chính neuron chứ không phải tác nhân nào khác đã tạo ra cảm xúc.

Thập niên 1920, khoa học gia Ðức Otto Loewi đã phát hiện neurotransmitter: chất truyền dẫn thông tin giữa các neuron. Cũng trong thời gian này, nhà phẫu thuật thần kinh Canada Wilder Penfield đã thực hiện thí nghiệm đưa xung điện vào não để kích thích cảm xúc và hồi phục trí nhớ cho một số bệnh nhân tâm thần. Ðến năm 1954, hai nhà phân tâm học James Olds và Peter Milner đã gây chấn động khi phát hiện “cơ chế” sinh ra hạnh phúc (nhờ một thí nghiệm ngẫu nhiên). Thí nghiệm đó như sau: khi nghiên cứu cơ chế hoạt động não chuột, hai nhà khoa học đặt một điện cực vào một nơi mà sau này họ phát hiện rằng đó chính là trung tâm tạo ra khoái cảm trong não; sau khi được kích điện vào đó, đám chuột có vài hành động tương tự như khi động dục. Không chỉ nhờ neuron, vài chất hóa học trong cơ thể cũng góp phần đem lại cảm giác thỏa mãn, chẳng hạn serotonin, dopamine và nhất là endorphin – một morphin tự nhiên trong cơ thể. Nghiên cứu cho thấy nếu endorphin  rơi đúng vào các tế bào cảm nhận của hệ thần kinh – như chìa khóa lọt vào đúng ổ – thì cảm giác hưng phấn đạt đến trạng thái cao nhất. Hạnh phúc xuất hiện. Chính xác hơn, cảm giác hạnh phúc không đơn thuần khai sinh từ não mà phải có sự kết hợp của các chất hóa học khác nằm khắp nơi trong cơ thể qua máu. Do đó, cảm giác thỏa mãn hoàn toàn không những khiến tâm trí thoải mái mà còn làm cả cơ thể nhẹ nhõm như muốn bay vào không trung.

Tuy nhiên, giới khoa học cũng thừa nhận rằng hạnh phúc là khái niệm rất trừu tượng, thuộc về tư duy nhiều hơn là vật chất cụ thể. Có lẽ, ở phần này, các tư tưởng gia có chỗ đứng vững hơn với nhiều lý thuyết thuyết phục. Khái niệm hạnh phúc của Phật giáo mang nặng ý tưởng liên quan đến tinh thần và đạo đức. Không thể đạt được hạnh phúc nếu con người gây nhiều điều ác. Hạnh phúc theo kiểu Thành Cát Tư Hãn hoàn toàn chỉ là cảm giác tự mãn. Muốn kiếm tìm hạnh phúc, theo nhà Phật, trước hết con người phải tự tu dưỡng tâm trí, làm việc thiện và không nuôi dục tâm trong tư tưởng. Tùy từng lĩnh vực và phạm vi, hạnh phúc mang nhiều ý nghĩa riêng và thậm chí trái ngược. Hạnh phúc của vài nhà quân sự là khai mở binh đao, trong khi hạnh phúc của nạn nhân chiến tranh là chấm dứt khói lửa. Hạnh phúc của bố mẹ là thấy con ngoan nhưng hạnh phúc của một số con cái là thoát khỏi cặp mắt quan sát của phụ huynh. Hạnh phúc của kẻ mới yêu nhau là nhìn về con đường hôn nhân phía trước và rồi họ lại cảm thấy “thật sự hạnh phúc” một khi cầm tờ ly dị vài năm sau. Hạnh phúc của trẻ nhỏ xảy đến khi ba má vắng nhà nhưng hạnh phúc của chúng khi trưởng thành là được tận tay chăm sóc mẹ cha. Hạnh phúc của doanh nhân là buôn may bán đắt trong khi niềm sung sướng của người mua là mua ít được nhiều.

Cảm giác hạnh phúc thay đổi theo năm tháng. Trẻ nhỏ khác, khi trưởng thành khác. Hạnh phúc cũng thay đổi tùy giới tính, tùy môi trường, tùy trình độ… Tuy nhiên, hạnh phúc có nhiều mẫu số chung. Mọi người đều cảm thấy hạnh phúc khi không khí gia đình êm như lụa và con cái ngoan như cừu. Ai cũng có cảm giác khoái trá khi được ngợi khen và tâng bốc. Và trong tình dục, khoái cảm luôn đem lại cảm giác thỏa mãn giống hệt nhau cho hầu hết bất kỳ người nào. Hạnh phúc, dường như, chỉ là một hình thức cảm giác sinh ra từ trí tưởng tượng, có khi không thật và không hiện hữu nhưng đôi lúc lại tồn tại quanh quẩn đâu đó mà không được biết đến…

Mạnh Kim

Westminster, CA